Dòng họ Nguyễn Công là một trong những dòng họ về rất
sớm tại vùng đất Phương Mỹ và cũng là dòng họ có nhiều công lao đóng góp xây dựng
quê hương xã Mỹ Đồng nói chung, làng văn hóa nói riêng.
Phát tích của dòng họ từ làng Cổ Dũng, huyện Kim
Thành, phủ Kinh Môn, tỉnh Hải Dương. Do được rèn dạy Nho học nên cụ tổ của dòng
họ hành nghề phong thủy địa lý và đã tìm đến vùng đất làng Phương Mỹ để định
cư. Nếu tính từ khi di dời đến làng Phương Mỹ đến nay, dòng họ Nguyễn Công đã
truyền nối 16 đời, thời gian khoảng 400 năm. Noi theo các bậc tiền nhân, dòng họ
Nguyễn Công thời phong kiến có nhiều người theo Nho học nên dòng họ có nhiều cụ
đồ nho của tổng, xã như: Tiên chỉ, Chánh tổng, Lý trưởng.
Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, nghề đúc đồng, gang,
nhôm được khởi phát ở làng Phương Mỹ, dòng họ Nguyễn Công có rất nhiều người
tham gia nghề mới. Qua quá trình phát triển sàng lọc của nền sản xuất hàng hóa
đến nay, dòng họ Nguyễn Công chiếm tới 1/3 lực lượng lao động và nhiều chủ
doanh nghiệp của làng Phương Mỹ về nghề đúc, giúp cho các gia đình ổn định cuộc
sống, vươn lên làm giàu.
Từ đường dòng họ Nguyễn Công được xây dựng khá sớm
trong làng Phương Mỹ. Theo các bậc cao niên cho biết, công trình từ đường xây dựng
vào khoảng nửa đầu thế kỷ 19. Từ đường dòng họ Nguyễn Công thờ ngôi cao nhất
thượng thượng tổ Nguyễn Công tên tự là Trinh Huệ và các bậc tiên linh 5 đời được
con cháu các chi phái rước vào từ đường để phụng thờ theo tín ngưỡng truyền thống
thờ tổ tiên của người Việt.
Từ đường dòng
họ Nguyễn Công nằm ở vị trí gần như giữa làng Phương Mỹ. Từ đường nhìn về hướng
Đông Nam, hướng thoáng mát về mùa hè, ấm về mùa đông, trên một khuôn viên rất rộng
trên 900m2. Trước ngôi từ đường có sân gạch, ao nước, các bồn hoa, cây cảnh
đúng theo cấu trúc truyền thống của ngôi nhà cổ dân tộc Việt ở đồng bằng Bắc Bộ.
Từ đường dòng
họ Nguyễn Công là công trình kiến trúc gỗ truyền thống có cấu trúc mặt bằng chữ
nhạ. Tòa tiền đường ba gian, cấu trúc bộ khung gồm hai bộ vì cấu tạo kiểu xà
đinh kẻ truyền, các chân cột được kê trên những chân tảng đá cao 50 cm tạo cho
từ đường cao thoáng rộng. Các cấu kiện xà, kẻ được bào trơn đóng bén, mộng
khít, tạo dáng hình má chai. Hai vì hồi được xây giả gắn liền với tường. Tuy là
hai hồi vì giả, song do người thợ biết đắp, trang trí tạo dáng nên trông rất giống
hai bộ vì hồi làm bằng gỗ.
Từ nhà tiền đường
đi lên hai bậc tam cấp đến nhà hậu đường. Tòa nhà hậu đường ba gian, bộ khung gồm
bốn bộ vì, hai bộ vì gian trung tâm kiểu vì xà đinh, kẻ truyền, giá chiêng,
chân cột kê trên tảng quả bồng cao, các cấu kiện xà, kẻ được tạo dáng má chái,
bào trơn đóng bén, mộng khít. Hai bộ vì hồi đục hoa văn lá lật trên con chồng.
Phần thiên quang (giếng trời) rộng 2m xây vòm cuốn để tăng không gian sử dụng
cho nhà tiền đường. Cửa hậu xây kiểu vòm cuốn, hai tường hồi có cửa sổ để tạo
thông thoáng cho khu vực phía sâu bên trong của nhà từ đường.
Từ đường dòng
họ Nguyễn Công lợp ngói mũi truyền thống trên các bờ xối được trang trí trụ đấu,
hồi văn.
Từ đường dòng
họ Nguyễn Công làng Phương Mỹ từ khi khởi dựng đến nay đã trên dưới 150 năm.
Song các kết cấu, cấu kiện, cấu trúc của bộ khung vẫn còn gần như nguyên vẹn,
thể hiện kỹ thuật chế tác, tạo dựng tinh xảo của nghệ nhân làm mộc thời xa xưa.
Từ đường dòng họ Nguyễn Công cũng là minh chứng một di sản văn hóa, một dạng thức
nhà gỗ cổ truyền thống, một bản sắc văn hóa của người dân Việt Nam mà hiện nay
nhà nước ta đang cần gìn giữ bảo tồn.
Từ đường dòng
họ Nguyễn Công trải qua bao thăng trầm của lịch sử nhưng vẫn còn lưu được khá
nhiều đồ thờ tự, tế khí có giá trị lịch sử và mỹ thuật, có những di vật đã trở
thành cổ vật. Sau đây xin được nêu một số các di vật, cổ vật tiêu biểu sau:
1. Bức đại tự:
Bức đại tự bằng chất liệu gỗ dài 2m, rộng 0,8m, khung diềm tạo dáng vỏ măng,
trên khung chạm nổi đề tài tứ quý, tùng cúc trúc mai, nền đại tự sơn then,
trong đại tự khắc nổi bốn chữ Hán lớn “Tiên tổ thị hoàng”, nghĩa là công đức của
tổ tiên họ Nguyễn thật to lớn. Chữ được sơn màu vàng kim. Bức đại tự có niên đại
tạo tác đầu thế kỷ 20.
2. Câu đối: Câu
đối bằng gỗ kiểu mặt phẳng có kích thước dài 1,75m, rộng 0,24m, câu đối nền màu
vàng chữ chạm nổi sơn màu đen. Nội dung câu đối:
- Nhân nghĩa
căn thâm, thiên thu tùng, bách.
- Hiếu từ
hương nhạ, chung cổ cúc, lan.
Tạm dịch:
- Lòng nhân
nghĩa họ Nguyễn Công vững vàng, mạnh mẽ, mãi mãi như cây tùng, cây bách.
- Tấm lòng hiếu
thuận họ Nguyễn Công, thơm mãi như hoa cúc, hoa lan.
Câu đối có niên đại tạo tác đầu thế kỷ 20.
3. Cỗ ỷ: Chất
liệu gỗ kích thước dài 0,53m, rộng 0,39m, cao 0,92m. Cỗ ỷ được tạo tác đế kiểu
xập thờ nhiều tầng, chân quỳ dạ cá. Trên thân xập chạm nổi, chạm bong kênh đề
tài hoa lá. Thân ỷ tạo các song tiện và vách lưng đỡ tay ỷ. Tay ỷ hình cánh
cung, hai đầu tay tạo dáng hai đầu rồng chạm nổi rõ khối tóc rồng bay ngược về
phía sau. Cỗ ỷ được sơn son thếp bạc, phủ hoàn kim và được tạo tác đầu thế kỷ 20.
Năm 2011 Từ đường họ Nguyễn Công được Ủy ban nhân dân
Thành phố Hải Phòng cấp bằng di tích lịch sử văn hóa cấp Thành Phố. Hàng năm
vào ngày mồng 2 tháng chạp, dòng họ Nguyễn Công tổ chức lễ chạp Tổ tại từ đường
dòng họ để tri ân, phụng sự tổ tiên. Đồng thời cũng là để giáo dục truyền thống
cho con cháu trong dòng họ.
Đặc biệt dòng họ Nguyễn Công trong năm 2020 được sự
quan tâm của Sở VH&TT thành phố Hải Phòng và sự chung tay đồng lòng của các
thành viên trong dòng họ, đã tu bổ, tôn tạo ngôi Từ đường được khang trang tố hảo
như ngày hôm nay với số kinh phí trên 3 tỷ đồng, đây là một công trình lớn ý
nghĩa lịch sử, dấu ấn nhất của dòng họ trong năm 2020.
Ngoài việc gìn giữ bảo tồn
và phát huy giá trị di tích lịch sử của Từ đường, bên cạnh đó nhiều năm trở lại
đây dòng họ đã lấy ngày 2/9 tổ chức họp mặt và trao thưởng, quà cho con cháu có
thành tích xuất sắc trong học tập và các gia đình có hoàn cảnh khó khăn.
Công
tác tu bổ, tôn tạo luôn được dòng họ chú trọng, các phong trào như văn hóa, văn
nghệ, thể dục, thể thao, chấp hành chủ trương chính sách của Đảng được dòng họ
quan tâm triển khai thực hiện.
Từ đường dòng họ Nguyễn Công là nơi diễn ra nhiều hoạt
động văn hóa tâm linh, tín ngưỡng và sinh hoạt văn hóa phù hợp với truyền thống
dòng họ và địa phương góp phần to lớn trong phong trào xây dựng làng văn hóa,
khu dân cư văn hóa của địa phương.