Xã
Gia Đức là một đơn vị hành chính thuộc huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng.
Xã Gia Đức là dải đất chạy dài từ Tây sang Đông bên hữu ngạn sông Bạch Đằng;
phía Nam giáp thị trấn Minh Đức; phía Tây giáp xã Gia Minh. Diện tích đất tự
nhiên là 1.013,17ha với dân số là 5.763 người; 1.339 hộ chia thành 3 làng (Thôn
1,2 làng Bạch Đằng; Thôn 3,4 làng Mới, Thôn Giá làng Giá). Tuy mới được thành
lập theo Quyết định số 78/QĐ-HĐBT ngày 25 tháng 7 năm 1983 của Hội đồng Bộ
trưởng, nhưng xã Gia Đức vốn đã có bề dày lịch sử và văn hóa lâu đời của làng
Gia Đức, tổng Dưỡng Động xưa.
Gia Đức dưới con mắt người xưa: vùng đất này được hun đúc nên
bởi khí thiêng sông núi. Theo truyền ngôn địa phương, vua Mạc xưa vốn chọn nơi
đây làm đất định đô, nhưng sau lại quyết định chọn về đất Cổ Trai, Kiến Thụy -
quê hương của Mạc Đăng Dung (Mạc Thái Tổ) để xây dựng kinh đô vương triều. Trong
khoảng thế kỷ thứ XV đến thế kỷ thứ XVII, Gia Đức từng là trung tâm buôn bán
đô hội một thời của đất Thủy Đường sự sầm uất, nhộn nhịp một thủa đến nay chỉ
còn được lưu lại ở một số phế tích kiến trúc cổ, nằm rải rác xen lẫn trong
những xóm làng, đồng ruộng tiêu biểu là ngôi chùa Cổ Giả, thuộc làng
Giá.
Làng Giá dưới triều Nguyễn thuộc xã Gia Đức, tổng Dưỡng Động,
huyện Thủy Đường (tên gọi cũ của Thủy Nguyên), phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương.
Năm 1901, đất Dưỡng Động được cắt về huyện Yên Hưng, tỉnh Quảng Yên (thuộc địa
phận tỉnh Quảng Ninh ngày nay); đến cuối năm 1947 được trả lại về huyện Thủy
Nguyên. Tổng Dưỡng Động xưa gồm 3 xã Dưỡng Động, Tràng Kênh, Gia Đức (tên cổ là
Gia Đước), tương ứng với địa bàn các xã Gia Đức, Gia Minh, Minh Tân và thị trấn
Minh Đức ngày nay.
Chùa toạ lạc dưới chân núi Chùa
được bao bọc bởi dãy núi đá vôi và có nhiều cây xanh thật tĩnh lặng, thoáng mát.
Ngôi
chùa có tên là Chùa Cổ Giả. Cái tên nghe thật lạ nhưng bên trong ẩn chứa giá
trị lịch sử rất lớn. Cổ nghĩa là xưa, giả nhân xưng là chỉ Đức Phật, tự là
chùa, ba chữ ghép lại thành chùa Của Phật xưa, gọi gọn lại là chùa Cổ Giả,
thuộc làng Giá, xã Gia Đức, huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng. Chùa được
nhân dân xây dựng vào khoảng Thế kỷ 16, thời nhà Mạc là nơi tâm linh đi về của
người con Phật cũng là nơi bí mật của nhân dân chống nhiều giặc ngoại xâm.
ĐÌNH
LÀNG GIÁ
Đình làng Gia Đức, trên địa bàn làng
Giá, được xây dựng vào Thế kỷ 17, trùng tu vào thời vua Thành Thái (1889 -
1907). Ban đầu, Đình được dựng giữa cánh đồng sau đưa về khu ruộng bên chân núi
đá (xung quanh chỉ được trồng khoai, sắn, cấm giết súc vật và làm nhà ở). Đầu
những năm 1960, đình bị dỡ lấy vật liệu làm nhà kho hợp tác xã nông nghiệp. Năm
1993, nhân dân đóng góp dựng lại ngôi đình mới, cách vị trí ngôi đình cũ khoảng
500 mét. Theo bản khai thần tích năm 1938, đình thờ hai vị thành hoàng: Một vị
tên hiệu là Phả Minh đại vương (thiên thần) và một vị tên hiệu là Đức thánh đệ
nhị (Đại nguyên soái, Đại vương), tên húy là Ngô Văn Đặng (Nhân Thần). Cả hai
vị được thờ bằng bài vị để trong long ngai, có mũ, đai, hia bằng giấy, nhưng
không rõ sự tích, ngày sinh, ngày hóa, ngày hiển thánh và công đức. Trước năm
1938, đình còn giữ được 2 đạo sắc phong cho đức Phả Minh đại vương: Năm Thành
Thái nguyên niên (Ngày 18-11-1889), Duy Tân thứ 3 (ngày 11-8-1909). Nhân dịp kỷ
niệm 3 năm lên ngôi, nhà vua có gia phong đăng trật cho ngài là Dực bảo trung
hưng, Linh phù Thành hoàng Phả minh chi thần.
Tuy ngôi đình làng cũ hiện đã không còn do những thăng trầm
của lịch sử và sự khắc nghiệt của thời tiết; kiến trúc ngôi đình hiện nay là do
nhân dân địa phương đã hưng công, phục dựng lại. Đây là công trình có sự kết
hợp giữa phong cách kiến trúc cổ với vật liệu kiến trúc hiện đại; Chùa làng Giá
được xây dựng hướng về phía Tây theo hướng bát nhã của nhà Phật, hướng truyền
thống của các ngôi chùa Việt được thể hiện ở bố cục kiểu chữ “Đinh” gồm ba
gian: tiền tế, hai gian hậu cung với hệ
thống khung chịu lực bằng bê tông, vỉ ruồi xây gạch bưng kín, mái lợp ngói tây,
mặt tiền không xây và không làm cửa.
Đặc biệt hệ thống bậc thềm trước hiên đình là những tấm đá
nguyên khối có kích thước lớn, đây chính là những tấm đá của ngôi đình cổ còn được
bảo lưu, truyền lại.
Đặc biệt tại chùa còn lưu giữ một Thạch đài trụ bằng đá
xanh, đầu trụ ghi bốn mặt chữ Hán: “Nhất thạch trụ, Cổ giả tự, Tọa tân tạo,
Nhất thiên đài”. Lạc khoản khắc trên thạch trụ, vào năm Chính Hòa thứ 9 (1688),
ghi việc sư trụ trì cùng những người góp công của trùng tu chùa. Một tấm bia đá
ghi: “Trùng tu Cổ Giả tự” được tạo vào thời Lê Trung Hưng, niên hiệu “Bảo Thái
nhị niên” (năm 1721), ghi tên những người góp công, của, hiến ruộng để trùng tu
chùa. Bia đá với nét chữ được chạm khắc sâu cùng nhiều đường nét hoa văn trang
trí trên nền gấm đã thể hiện rõ nét tài hoa của những nghệ nhân xưa.
GIỚI
THIỆU HANG LUỒN
Đặc biệt, trong núi Chùa có hang Luồn. Hang Luồn bốn mùa gió
mát, lòng hang sâu, rộng. Hang Luồn cùng một số hang khác xuyên sâu vào trong
lòng núi, đồng thời có các cửa thông khí và cửa thoát ra khỏi núi.
Từ thế kỷ XIII, nhân
dân Gia Đức đã dựa vào lợi thế đó tích cực đóng góp sức người, sức của cho
chiến thắng chống quân Mông Nguyên lần thứ III vào năm 1288. Phát huy thế mạnh
của vị trí địa địa lí đó là hệ thống các dãy núi đá vôi với nhiều hang, động
nên trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, nơi đây từng
được sử dụng làm chỗ cất giấu vũ khí, xăng dầu của quốc phòng, đồng thời là hội
họp của cán bộ, hoạt động tập kết của lực lượng kháng chiến địa phương và vùng
Dưỡng Động, là địa điểm hội họp, tập luyện chiến đấu của Đội du kích trừ gian,
diệt tề của làng; là nơi diễn ra các cuộc hội họp của lực lượng kháng chiến xã
và huyện (các cuộc hội họp này đều được Đội du kích làng Giá tổ chức canh gác
và bảo vệ an toàn), là nơi tránh nạn của nhân dân trong thời kỳ hoạt động kháng
chiến.
Cụ thể từ đây đã chuyển vũ khí cho khu vực Cửa Ngăn, Nam Mẫu
thuộc tỉnh Quảng Yên cho lực lượng vũ trang chủ lực của ta. Bên cạnh đó, từ Đình
- chùa làng Giá, Đội du kích của địa phương đã tổ chức xuất phát đánh địch tại
đồn Tràng Kênh (thị trấn Minh Đức) ba lần; đánh đồn bảo vệ kho xăng của địch ở
Lưu Kiếm, đánh phá cầu Đá Bạc.Trong công cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước,
đặc biệt trong thời kỳ chống chiến tranh phá hoại, từ năm 1970, Đình - chùa
làng Giá là địa điểm đóng quân của một đơn vị Hải quân Nhân dân Việt Nam; đơn
vị Hải quân đã sử dụng hang Luồn, hang Chùa để chứa vũ khí, khí tài, quân dụng,
xăng dầu… phục vụ cho việc luyện tập đánh Mỹ ở miền Bắc và phục vụ cho việc
chiến đấu đánh Mỹ trong chiến trường miền Nam.
Ngày
nay, người con của xã Gia Đức và khách thập phương khi có điều kiện vẫn vào
hang để tham quan. Trong hang được đặt một tượng bồ tát ngồi trên đài sen. Khi
bước vào hang sẽ cảm nhận được sự ấm áp và bình yên
Đến
chùa để vãn cảnh và gửi gắm niềm tin. Nhân dân đã góp sức của mình xây dựng
thêm trong quần thể của chùa tượng bồ tát đứng trên đài sen. Tượng bồ tát như
thấu hiểu và ban phúc cho nhân dân. Khi vãn cảnh chùa ở đây sẽ thấy tâm mình
thật thanh thản.
Quần thể chùa không lớn nhưng thấy được nét cổ
kính. Nhân dân hằng ngày lui tới trông nom chùa. Ngày tế lễ hàng năm: Tiểu kỳ
phúc vào ngày mồng 10 tháng Giêng và đại kỳ phúc vào ngày 25 tháng Một (tháng
11 âm lịch); ngoài ra còn tế Hạ điền (tháng 5), Thượng điền (tháng 7), dân làng
chọn ngày tốt làm lễ. Mỗi tháng tuần, rằm (mồng 1 và 15 âm lịch) đều có lễ bái.
Hàng năm, Lễ hội Đình làng Giá có đủ các vật phẩm như: lợn quay, bánh dày, ngũ
quả; trò chơi co đu, kéo co, đạp niêu, vật .... Đặc biệt, hai lệ kỳ phúc, mỗi
lệ cắt cử 4 người tế đám. Mỗi người lần lượt phải làm hết lượt lại cắt cử lại.
Lễ xong, sỏ và nầm lợn để kính biếu các kỳ lão, tiên cựu, lý dịch, phần còn lại
chia đều cho mọi nhà.
Chùa được công nhận di tích Lịch sử
Kháng chiến
Từ những giá trị về lịch sử, văn hóa, Đình - chùa Làng Giá đã
được Ủy ban nhân dân thành phố công nhận là Di tích Lịch sử Kháng chiến theo
Quyết định số 1349/QĐ-UBND ngày 10/8/2010. Được sự quan tâm của cấp trên chùa
có sư trụ trì đó là Tỷ khiêu ni Thích Diệu Linh trông nom hương khói, sớm hôm
nguyện cầu quốc thái dân an.
Chùa Cổ Giả tự tọa lạc tại làng Giá,
xã Gia Đức là một ngôi chùa cổ, linh thiêng nằm trong khu di tích lịch sử kháng
chiến đình chùa Làng Giá, được thành phố Hải Phòng công nhận. Ngôi chùa vẫn
luôn là mái nhà chung của biết bao thế hệ, là nơi để Phật tử chúng sanh dâng hương
bái Phật tỏ lòng thành kính. Trải qua năm tháng, sự phong hóa của thiên nhiên
và đau thương của chiến tranh, ngôi chùa đã cũ và xuống cấp trầm trọng, không
còn đủ điều kiện cho việc sinh hoạt và tu học của phật tử tại địa phương.
Đáp ứng nguyện vọng của nhân dân
Phật tử vào năm 2020 UBND thành phố cùng các cơ quan chính quyền địa phương
đã cho phép xây dựng lại ngôi chùa trên nền đất cũ, với sự ủng hộ của
các doanh nghiệp đóng trên địa bàn xã, sự phát tâm công đức về tài lực, vật lực
của các gia đình thí chủ, quý thiện nam tín nữ gần xa bà con nhân dân trong
làng ngoài xã đã chung tay góp sức đến tháng 11 năm 2022 chùa cũng đã được xây
dựng hoàn thiện.